Interviewing ‘vakantiekinderen’

Werd u als kind op vakantieverblijf gestuurd naar Zwitserland in de jaren 40?

“My stay in Switzerland changed my life… I wouldn’t be who I am today without the summer I spent there.”

-Karl Schwarz, evacuated summer 1945

Geschiedenis van de evacuaties

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Zwitserland een neutraal land midden in een Europa geteisterd door oorlog. Naast neutraal stond Zwitserland ook bekend als een humanitaire natie: het Rode Kruis werd er opgericht in de 19^e eeuw, en het land verleende ook hulp aan krijgsgevangenen in de Eerste Wereldoorlog. In de periode tussen de twee wereldoorlogen werd Genève het hoofdkwartier van tientallen grote internationale organisaties die toekomstige oorlogen wilden voorkomen. Dat probeerden ze te bereiken via internationale wetgeving en door humanitaire hulpverlening te standaardiseren over de hele wereld.

De geschiedenis van de Zwitserse evacuaties van kinderen tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt vandaag vooral geassocieerd met het Rode Kruis. Maar in werkelijkheid werden deze evacuaties vanaf de vroege jaren 40 georganiseerd door een coalitie van zeventien Zwitserse liefdadigheidsorganisaties, die werkte onder de naam ‘Schweizerische Arbeitsgemeinschaft für kriegsgeschädigte Kinder’, in het Duits, of als ‘Le cartel Suisse de secours aux enfants victimes de la guerre’ in het Frans. Deze coalitie zorgde ervoor dat duizenden Zwitserse gezinnen vrijwillig kinderen opvingen uit West-Europa, vooral vanuit uit Zuid-Frankrijk. De evacuaties werden in eerste instantie gefinancierd door donaties van Zwitserse burgers en organisaties. Ze werden een populair onderdeel van de algemene nationale inspanning om humanitaire hulp te bieden aan de jongste burgers van Europa.

Vanaf 1941 werden ook kinderen uit gebieden bezet door de nazi’s naar Zwitserland gebracht, zoals uit Noord-Frankrijk en België. De nazi-autoriteiten stemden in met de evacuaties naar Zwitserland omdat ze geloofden dat de evacuaties ouders gunstiger zouden stellen. Hierdoor zouden ouders makkelijker kunnen worden ingezet als lokale arbeidskrachten in de Duitse oorlogsindustrie in België en Noord-Frankrijk. Bovendien kostten de evacuaties geen cent aan de Duitse bezetter.

Duizenden kinderen werden zo verwelkomd in Zwitserland voor een verblijf van drie maanden. De beperking van drie maanden was een slimme manier om de strenge immigratiecontrole in Zwitserland te omzeilen, want de ‘vakantiekinderen’ waren zo maar voor korte tijd een nationale last. Het project was ook aantrekkelijk voor Zwitserse gastgezinnen, want het verblijf van de kinderen vereiste geen langdurige verbintenis.

‘Vakantiekinderen’ brachten tijd door bij Zwitserse gezinnen, waar ze rustig buitenspeelden in de zon op het platteland en op krachten kwamen door bij aan tafel te schuiven voor voedzame maaltijden. Het doel van de evacuaties was om de gezondheid en de veerkracht van de kinderen te herstellen, want veel kinderen waren ondervoed en leefden in armoede door de oorlog. Bij aankomst op de Zwitserse treinstations werden de kinderen medisch gescreend en indien nodig ontluisd en gewassen, en de gastgezinnen haalden de kinderen daarna op in het station. Franstalige kinderen werden naar Franstalige regio’s in Zwitserland gestuurd, vooral in de buurt van het Meer van Genève. Vlaamse kinderen werden naar de Duitstalige regio’s gestuurd. De terugkeer naar huis na drie maanden werd streng gecontroleerd en gebeurde met treinen van het Rode Kruis.

In 1942 waren de kosten en de populariteit van de evacuaties zo gestegen dat de Zwitserse regering en het Zwitserse Rode Kruis beslisten om een nieuwe organisatie op te richten met de naam “Kinderhilfe”. Via deze nieuwe organisatie kon de schaal en de efficiëntie van de evacuaties fel verbeterd worden. Tegen mei 1942 werden ook kinderen uit Servië geëvacueerd, een gebied dat ook bezet was door de nazi’s. 453 kinderen uit Belgrado, van wie velen ernstig ondervoed, werden naar Ticino gestuurd, de Italiaanssprekende regio van Zwitserland. De Servische evacués werden in vier kindertehuizen geplaatst omdat er bij plaatsingen in gastgezinnen een taalbarrière zou zijn geweest tussen de Zwitserse gezinnen en de kinderen. De kindertehuizen wierven speciaal personeel aan dat Servisch en één van de Zwitserse landstalen sprak. Bij die personeelsleden waren bijvoorbeeld nonnen van het Heiliges Kreuz von Inghenbohl uit Agram, Zagreb. Nog voor het einde van 1942 had Zwitserland zo meer dan 60.000 kinderen verwelkomd uit België, Frankrijk en Servië.

Door de escalerende nazi-vervolging van West-Europeanen reisden veel vluchtelingen in de zomer van 1942 massaal richting Zwitserse grens. Uit angst overspoeld te worden door vluchtelingen sloot Zwitserland in augustus 1942 de grenzen. Achttien maanden lang werden de kinderevacuaties opgeschort. Nadat de geallieerden in Normandië waren geland, hervatten de Zwitsers de evacuaties en breidden ze die uit naar kinderen van andere Europese landen. Tussen 1940 en 1949 verwelkomden de Zwitsers in totaal meer dan 160.000 kinderen om te genieten van korte vakantieverblijven.

Ons project

We willen graag meer leren over de ervaringen van mensen die betrokken waren bij de kinderevacuaties tijdens de Tweede Wereldoorlog. Er bestaan geen studies die de ervaringen van de geëvacueerde ‘vakantie’ kinderen vastleggen in mondelinge getuigenissen. Dat soort getuigenissen verzamelen is belangrijk om de impact te begrijpen die de tijdelijke hervestigingen hadden op kinderen als minderjarige oorlogsslachtoffers. Ze zouden ook een unieke kijk geven op de verschillende manieren waarop humanitaire actie tot uiting kan komen als onderdeel van nationale inspanningen. We zijn ook geïnteresseerd in de rol van taal in de evacuaties, en in de lange termijneffecten van de vakantieverblijven op de kinderen en gastgezinnen. We zijn ervan overtuigd dat meer horen over de ervaringen van de vakantiekinderen zal leiden tot beter onderzoek en een beter begrip van de evacuaties. We benadrukken graag dat we ook geïnteresseerd zijn in herinneringen over de evacuaties die zijn doorgegeven aan de volgende generatie familieleden.

Wie zijn wij?

Wij zijn een team van onderzoekers, historici en vertalers die werken aan een project over humanitaire actie en vertaling, waarvoor we financiering kregen voor twee jaar van het Zwitserse Nationale Onderzoeksfonds. Het project is officieel verbonden aan de Universiteit van Genève. Ons team van onderzoekers bevindt zich in België, het Verenigd Koninkrijk en Zwitserland, en we voerden ons onderzoek vooral uit vanop afstand sinds januari 2020.

Onze Vlaamse onderzoekscollega: Dr Wine Tesseur

De getuigenissen van Vlaamse voormalige vakantiekinderen worden verzameld door onze Vlaamse collega, Wine Tesseur. Wine is van opleiding Germaniste (KU Leuven) en vertaler Nederlands-Engels (Lessius Antwerpen). Ze bracht tien jaar door in het Verenigd Koninkrijk en Ierland, waar ze onderzoek verrichtte naar de rol van taal en vertalen in het werk van humanitaire en mensenrechtenorganisaties, zoals Amnesty International, Oxfam en Save the Children. Sinds kort woont Wine terug in België, en helpt ze ons bij ons project. U kan Wine bereiken door een mailtje te sturen naar swisskindertransport@gmail.com, of telefonisch op: 0456/37.58.56.

U kan meer lezen over onze onderzoekscollega’s in het Verenigd Koninkrijk en Zwitserland in deze rubriek (in het Engels).